Tanılama, tarama ya da bireyin fark edilmesi ile başlayan, özel eğitime gereksinimi olduğu düşünülen bireyler daha detaylı, kapsamlı bir değerlendirmeye alınarak, olası yetersizliğin türü ve düzeyinin belirlenmesi, bu değerlendirme sürecinde bireyin gereksinim duyduğu sosyal, eğitsel destek hizmetlerine yönlendirilmesi olarak tanımlanabilir. Diğer bir ifadeyle tanı koymak amacıyla bireye ilişkin veri toplama süreci olarak da tanımlanmaktadır. Tanılama sürecinde olası yetersizliğin doğası dikkate alınarak bir dizi psikometrik ve eğitsel testler uygulanmaktadır. Tanılama sürecinde amaç, bireyin yetersizlik türünün ve düzeyinin ne olduğunu belirlemenin yanında bireyin gelişim alanlarına yönelik performansını belirlemektir. Birey güçlü ve zayıf yönlerinin belirlenmesi buna bağlı olarak uygun destek hizmetlerinin planlanması ve sağlanmasıdır (Aksoy & Çakmak, 2020; Gürsel, 2021; Kalkan, 2019; Kargın, 2007).

Zihinsel yetersizliğin temel özellikleri, genel zihinsel yeteneklerdeki eksiklikler ve bireyin yaşına, cinsiyetine ve sosyokültürel olarak eşleştirilmiş akranlarına kıyasla uyumsal becerilerdeki sınırlılıktır. Bu özellikler, gelişim döneminde ortaya çıkmaktadır. Zihinsel yetersizliğin tanılanması hem klinik değerlendirmeye hem de zihinsel ve uyumsal işlevlerin standartlaştırılmış testlerden elde edilen sonuçlara dayanır. Zihinsel işlevsellik, genelde bireysel olarak uygulanan ve psikometrik olarak geçerli, kapsamlı, kültürel olarak uygun, psikometrik olarak sağlam zeka testleri ile ölçülür (APA, 2013).

Bireyde zihin yetersizliğinin tanılanması zihinsel işlevler ve uyumsal becerilere yönelik yapılan değerlendirmelerden oluşmaktadır. Bu süreçte ülkemizde ve dünyada yaygın olarak zeka testleri ve uyumsal becerileri değerlendirme araçları kullanılmaktadır. Stanford Binet 5 (SB5), Wechsler Çocuklar için zeka ölçeği (WISC-V) ve Anadolu Sak Zeka Ölçeği (ASIS) yaygın olarak kullanılan zeka testleri arasındadır (Tekinarslan, 2021). Yaygın kullanılan bu zeka testlerinden elde edilen puanlar farklılaşabilmektedir. Örneğin zihin yetersizliğinin tanımında vurgulanan (-2) standart sapmanın karşılığı Stanford Binet 5’te 78, ASIS’de 68’dir (Ayas & Öpengin, 2019). Zihin yetersizliği tanı sürecinde yaygın olarak kullanılan zeka testlerinin puan aralıkları ve sınıflamalarına yönelik değerler Tablo 1’de görülmektedir.

Tablo 1. Tanılama Sürecinde Yaygın Kullanılan Zeka Testlerinin IQ Aralıkları ve Sınıflamaları

ASIS		WISC V		SB 5
IQ Aralığı	Sınıflama	IQ Aralığı	Sınıflama	IQ Aralığı	Sınıflama
>130	Üstün zeka	>130	Son derece yüksek	145-160	Çok üstün zeka
116-129	Normalin üstünde zeka	120-129	Çok yüksek	130-144	Üstün zeka
85-115	Normal zeka	110-119	Ortalama üstü	120-129	Üstün
70-84	Normalin altında zeka	90-100	Ortalama	110-119	Ortalama üstü
69-55	Hafif düzey ZY*	80-89	Ortalama altı	90-109	Ortalama
54-40	Orta düzey ZY	70-79	Çok düşük	80-89	Ortalama altı
<39	İleri düzey ZY	<69	Son derece düşük	70-79	Sınır düzeyde ZY
				55-69	Hafif düzeyde ZY
				40-54	Orta düzeyde

 

Tıbbi Tanılama

Tıbbi tanılama, bireyin tıbbi ve psikometrik testlerle klinik ortamlarda yürütülen bir değerlendirme sürecidir. Bu süreçte yetersizliğe neden olan durumlarla ilişkili bazı özellikler, yetersizliğin türü, bireyin yetersizlikten etkilenme düzeyi, süreğenliği, ile ilgili bilgiler saptanmaktadır. Bu süreçte gelişimsel taramaların yanında, hastalık öyküsü, kan ve nörolojik testler de yer almaktadır. Tıbbi tanılama bireyde yetersizliğin olup olmadığına karar verir ve ayrıca bu yetersizliğin ortadan kalkması ya da bireyin yaşamında yarattığı olumsuz etkinin en aza inmesi için tıbbi bakış açısı ile müdahale etmektedir. Ülkemizde tıbbi tanılama sürecinde Sağlık Bakanlığı bünyesindeki Devlet Hastaneleri ya da Eğitim Araştırma Hastaneleridir. Bu kurumlarda bulunan göz hastalıları, iç hastalıklar, kulak-burun-boğaz, ortopedi, genel cerrahi, nöroloji uzmanlarından oluşan sağlık kurullarının görüşleri doğrultusunda tanılama süreci sonuçlanır. Tıbbi tanılama süreci sonunda elde edilen raporlar doğrultusunda yetersizliği olan birey için sosyal ve eğitsel destek hizmetleri tanımlanır (Akoğlu, 2016; Aksoy & Çakmak, 2020; Kalkan, 2019).

Eğitsel Tanılama

Eğitsel tanılama, tıbbi tanılama sonucunda tanı almış bireyin tüm gelişim alanlarındaki mevcut performansını belirlemek, bireyin eğitimine hangi eğitim kurumunda hangi yoğunlukta başlanması amacıyla yapılan değerlendirmedir. Eğitsel tanılama formel ve informel değerlendirme araçlarının kullanılarak yapılan bir süreçtir. Bu sürecin sonunda bireyin ailesine ve öğretmenlerine rehberlik edecek bazı veriler elde edilmektedir. Eğitsel tanılama sonrasında birey performansı doğrultusunda en az kısıtlayıcı ortama yönlendirilmektedir (Aksoy & Çakmak, 2020; Kalkan, 2019; Kargın, 2007). Ülkemizde bu sürece ilişkin esaslar Özel Eğitim Hizmetleri Yönetmeliğince belirlenmiştir. Yönetmelikte yer alan bu esaslar özetler aşağıdaki gibidir (MEB, 2018).

• Bireyin eğitsel değerlendirilmesi ve tanılanması ile ilgili işlemler Rehberlik Araştırma Merkezlerinde (RAM) özel eğitim değerlendirme kurullarınca yapılır.
• Tanılama ile ilk başvuru 18 yaşını geçmiş bireyin kendisi, okul yöneticileri ya da bireyin ailesi tarafında yapılmaktadır.
• Eğitsel tanılama uygun ortamda bireyin özelliklerine uygun değerlendirme araçları ile yapılır.
• Eğitsel tanılama sonucunda özel eğitime gereksinimi olduğu saptanan bireyler için Özel Eğitim Değerlendirme Kurulu Raporu uyarınca uygun eğitim ortamına yönlendirilir.
• Eğitsel tanılama süreci ile ilgili yapılacak işlemlerde bireyin ya da ailesinin görülerine başvurulur.

     Yetersizliğin tanılanması sürecinde yukarıda bahsedilen aşamalar ile birlikte tanı süreci ağırlıklı olarak Şekil 1’deki gibi bir yol izlemektedir.

 

 

 Kaynaklar

Akoğlu, G. (2016). Özel gereksinimli çocuklarda tanı ve değerlendirme. Ç. Dinçer (Ed.), Gelişimsel tanı ve değerlendirme yöntemleri içinde (s. 60-98). Anadolu Üniversitesi Yayınları.

Aksoy, V., & Çakmak, Z. (2020). Özel eğitime gereksinimi olan öğrencileri değerlendirme. İ. H. Diken (Ed.), Özel eğitim ve kaynaştırma içinde (s. 144-169). Pegem Akademi.

Ayas, B., & Öpengin, E. (2019). Özel eğitimde formel değerlendirme. V. Aksoy (Ed.) Özel gereksinimli öğrencilerin eğitiminde değerlendirme içinde (s. 59-88). Maya Akademi.

Güsel, O. (2021). Özel eğitimde değerlendirme. İ. H. Diken (Ed.), Özel eğitime gereksinimi olan öğrenciler ve özel eğitim içinde (s. 29-58). Pegem Akademi

Kalkan, S. (2019). Özel eğitimde tarama ve tanılama amaçlı değerlendirme. V. Aksoy (Ed.) Özel gereksinimli öğrencilerin eğitiminde değerlendirme içinde (s. 27-55). Maya Akademi.

Kargın, T. (2007). Eğitsel değerlendirme ve bireyselleştirilmiş eğitim programı hazırlama süreci. Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Özel Eğitim Dergisi, 8(01), 1-15.

Öpengin, E. (2018). Zeka testleri. U. Sak (Ed.), Üstün yeteneklilerin tanılanması içinde (s.33-54). Vize Yayıncılık.

Tekinarslan, İ. Ç. (2021). Zihinsel yetersizliği olan öğrenciler. İ. H. Diken (Ed.), Özel eğitime gereksinimi olan öğrenciler ve özel eğitim içinde (s. 137-165). Pegem Akademi.