TR | EN
Tanım

Zihin yetersizliğinin tanımına ilişkin geçmişe yapılan kısa yolculuk, bizlere zihin yetersizliğinin "zeka eksikliği" ya da "zeka gelişimindeki çeşitli türde ve düzeydeki eksiklikler" bağlamları ekseninde ele alındığını göstermektedir. Bu yolculuktan günümüze doğru gelindiğinde zihin yetersizliğinin tanımı, zihinsel işlevler bakımından yaşanılan geriliğe bağlı olarak ortaya çıkan kavramsal, sosyal ve pratik uyum becerilerinde yaşanılan yetersizlikleri temel alarak şekillenmektedir (Eripek, 2019). 

Zihin yetersizliği kavramı, farklı kurum ve kuruluşlar tarafından tanımlanmaktadır. Bu kurum ve kuruluşlardan başlıcaları Amerikan Zihinsel ve Gelişimsel Yetersizlikler Birliği (American Association on Intellectual and Developmental Disabilities [AAIDD]), Amerikan Psikiyatri Birliği (American Psychiatric Association [APA]) ile Dünya Sağlık Örgütü (World Health Organization [WHO]) olarak sıralanabilmektedir.

Amerikan Zihinsel ve Gelişimsel Yetersizlikler Birliği Tanımı 

Amerikan Zihinsel ve Gelişimsel Yetersizlikler Birliği tarafından yayınlanan Intellectual Disability: Definition, Diagnosis, Classification, and Systems of Supports adlı kitabın 12. baskısında yapılan zihinsel yetersizlik tanımı şu şekildedir (Schalock, Luckasson, & Tassé, 2021): 

"Zihin yetersizliği hem zihinsel işlevlerde hem birçok günlük sosyal ve pratik beceriyi kapsayan uyumsal davranışlardaki önemli sınırlılıklarla karakterize edilen bir yetersizliktir. Bu durum 22 yaşından önce ortaya çıkar."

Zihin yetersizliği tanımında yer alan üç bileşenin açıklamaları aşağıdaki gibidir:

 

Dünya Sağlık Örgütü Tanımı  

Dünya Sağlık Örgütü tarafından yayınlanan Uluslararası Hastalıklar Sınıflandırması’nın 11.versiyonu (International Classification of Diseases [ICD-11]) incelendiğinde, zihin yetersizliği kavramının “nörogelişimsel bozukluklar” kategorisinde “zihinsel gelişim bozukluğu” olarak yer aldığı görülmektedir. ICD-11’de yer alan zihinsel gelişim bozukluğu kavramının tanımı şu şekildedir (2018):

"Zihinsel gelişim bozuklukları; zihinsel işlevlerin ve uyumsal davranışların ortalamanın önemli ölçüde olması ile karakterize edilen, etiyolojik olarak çeşitli koşullardan kaynaklanan, gelişimsel dönemde ortaya çıkan, standartlaştırılmış testler aracılığıyla ortalamanın iki veya daha fazla standart sapma altında olduğu belirlenen bir tanı grubudur."

Zihinsel gelişim bozuklukları ICD-11’de hafif, orta, ağır ve çok ağır olarak sınıflandırılmaktadır ve açıklamaları aşağıdaki gibidir:

***Zihinsel gelişim bozukluğunun ağır ve çok ağır düzeyleri yalnızca uyumsal davranış farklılıkları temelinde farklılaşmaktadır, çünkü mevcut standartlaştırılmış zeka testleri, zihinsel işlevleri dört veya daha fazla standart sapma altında olan bireyler arasında güvenilir veya geçerli bir şekilde ayrım yapamamaktadır.

 

Amerikan Psikiyatri Birliği Tanımı  

Amerikan Psikiyatri Birliği tarafından yayınlanan Ruhsal Bozuklukların Tanımsal ve Sayımsal El Kitabı’na (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders [DSM-5]) incelendiğinde “zihin yetersizliği” kavramı şu şekilde tanımlanmaktadır (2013):

"Zihin yetersizliği (zihinsel gelişim bozukluğu); kavramsal, sosyal ve pratik alanlarda hem zihinsel işlevlerde hem uyumsal davranışlarda eksiklikleri içeren gelişimsel dönemde ortaya çıkan bir bozukluktur."

DSM-5 zihin yetersizliği tanısı için aşağıda sıralanan üç kriteri belirtmektedir.

DSM-5 zihin yetersizliğinden etkilenme düzeyinin kavramsal beceriler, sosyal beceriler ve pratik beceriler alanlarını nasıl etkilediğini Tablo 1.’de özetlemektedir.

 

Tablo 1. Zihin Yetersizliği Düzeyleri ve Beceri Alanlarına Etkileri

  Kavramsal beceriler Sosyal beceriler Pratik beceriler 
Hafif etkilenme düzeyi Okul öncesi dönemdeki çocuklar için kavramsal becerilerde bariz farklılıklar olmayabilir. Okul çağındaki çocuklar ve yetişkinler için; okuma, yazma, aritmetik, zaman ölçme, para hesaplama gibi akademik becerileri öğrenmede zorluklar vardır. Yetişkinlerde, soyut düşünme, kısa süreli bellek, yürütücü işlevler (ör., planlama, strateji oluşturma, öncelik belirleme) ve akademik becerilerin işlevsel kullanımında (yani okuma, para yönetimi) eksiklikler görülmektedir.  Tipik gelişen akranlarıyla karşılaştırıldığında, birey sosyal etkileşimlerde olgunlaşmamıştır. Örneğin, akranlarının sosyal ipuçlarını doğru bir şekilde algılamakta zorluk çekebilir. İletişim, sohbet ve dil becerileri yaşıtlarına kıyasla daha somut veya daha az gelişmiştir. Yaşa uygun şekilde duygu ve davranış düzenlemede zorluklar olabilir; bu zorluklar sosyal durumlarda akranlar tarafından fark edilir. Ek olarak birey, başkaları tarafından manipüle edilme (kandırılma) riski altındadır. Birey, öz-bakım becerilerinde yaşına uygun bir şekilde işlev görebilir. Birey, akranlarına kıyasla karmaşık günlük yaşam görevlerinde belirli ölçüde desteğe ihtiyaç duyar. Yetişkinlikte market alışverişi, ulaşım, ev ve çocuk bakımı organizasyonu, yiyecek hazırlama, bankacılık ve para yönetimi alanlarında desteğe ihtiyaç duyarlar. Dinlenme/eğlenme becerileri akranlara benzerdir, bununla birlikte dinlenme/eğlenme hizmetlerinin organizasyonunda desteğe ihtiyaç duyar. Yetişkinlikte genellikle kavramsal becerilere vurgu yapmayan işlerde istihdam elde edebilir. Bireylerin genel olarak sağlık hizmetleri ile ilgili kararlar almak, yasal kararlar almak ve vasıflı bir mesleği yetkin bir şekilde gerçekleştirmeyi öğrenmek için desteğe ihtiyacı vardır. Bir aile kurmak için genellikle desteğe ihtiyaç vardır. 
Orta etkilenme düzeyi Tüm gelişim dönemlerinde, bireyin kavramsal becerileri, akranlarınınkinden belirgin bir şekilde geride kalır. Okul öncesi çocuklar için dil ve ön akademik beceriler yavaş gelişir. Okul çağındaki çocuklar için, okuma, yazma, matematik, zamanı ölçme, parayı kavrama gibi beceriler okul yılları boyunca yavaş yavaş gelişir ve akranlarına kıyasla belirgin şekilde sınırlıdır. Yetişkinler için, akademik beceriler temel eğitim (ilkokul) seviyesindedir ve akademik becerilerin iş ve kişisel yaşamda kullanımı için yoğun destek gereklidir. Günlük yaşamdaki kavramsal beceri gerektiren görevleri tamamlamak için yoğun yardıma ihtiyaç duyarlar, başka birinin tüm bu sorumlulukları üstlenmesi gerekebilir.  Birey, gelişim dönemleri boyunca sosyal ve iletişim davranışında akranlarından belirgin farklılıklar gösterir. Sözel dili iletişim kurmak için kullanır ancak sözel dil becerileri akranlardan çok daha az karmaşıktır. Aile ve arkadaşlarla ilişki geliştirebilir, başarılı arkadaşlıklar kurabilir ve yetişkinlikte romantik ilişkilere sahip olabilir. Bununla birlikte, birey sosyal ipuçlarını doğru algılamayabilir veya yorumlayamayabilir. Sosyal yargı ve karar verme yetenekleri sınırlıdır ve bakımı üstlenen kişilerin yaşam ile ilgili kararlarda yardımına ihtiyaç duyarlar. Tipik gelişen akranlarla arkadaşlık genellikle iletişim ve sosyal sınırlamalardan etkilenir. Çalışma ortamlarında başarılı olmak için ölçüde sosyal ve iletişimsel desteğe ihtiyaç vardır. Yetişkinlikte yemek yeme, giyinme, hijyen gibi kişisel ihtiyaçları karşılayabilir, ancak bireyin bu alanlarda bağımsız hale gelmesi için uzun bir öğretim sürecine ihtiyaç vardır, ek olarak hatırlatmalara gereksinim duyabilirler. Benzer şekilde, yetişkinlik döneminde tüm ev işlerine katılım sağlanabilir, ancak uzun bir öğretim süresine ihtiyaç vardır ve tipik gelişen yetişkin düzeyindeki performans için sürekli desteğe gereksinim vardır. Sınırlı kavramsal ve sosyal becerileri gerektiren işlerde istihdam sağlayabilir, ancak sosyal beklentiler, iş karmaşıklıkları, planlama, ulaşım, sağlık yardımları ve para yönetimi gibi sorumlulukları yönetmek için iş arkadaşlarından, yöneticilerinden ve başkalarından önemli ölçüde destek alınması gerekmektedir. Çeşitli dinlenme/eğlence becerileri geliştirilebilir, ancak genellikle uzun bir süre boyunca ek destek ve öğrenme fırsatları gerektirir. Uyumsuz davranışlar azımsanmayacak ölçüde mevcuttur.
Ağır etkilenme düzeyi Kavramsal becerileri edinme sınırlıdır. Bireyin genellikle yazılı dil, sayılar, miktar, zaman ve parayı içeren kavramları anlama hakkında çok az bilgisi vardır. Bakımı üstlenen kişiler yaşam boyunca oluşacak problemleri çözmek için kapsamlı destek sağlar. Sözel dil kelime bilgisi ve gramer açısından oldukça sınırlıdır. Konuşma, tek sözcüklü cümlelerden oluşabilir, destekleyici teknolojiler/araçlar kullanılabilir. Konuşma ve iletişim, gündelik olaylara odaklıdır. Dil, açıklama yapma, yorum yapma vb. amaçlardan ziyade sosyal iletişim için kullanılır. Bireyler basit konuşmaları ve jestsel iletişimi anlar. Aile üyeleri ve tanıdık kişiler ile ilişki kurmaktadırlar.  Birey, yemek, giyinme, banyo dahil olmak üzere tüm günlük yaşam aktiviteleri için desteğe ve denetime ihtiyaç duyar. Birey, kendisi veya başkaları ile ilgili kararlar alamaz. Yetişkinlikte, evdeki görevlere, dinlenme/eğlence etkinliklerine ve işe katılım, sürekli destek ve yardım gerektirir. Tüm alanlarda beceri edinme, uzun süren öğretim sürecini ve sürekli desteği içerir. Kendine zarar verme dahil olmak üzere, uyumsuz davranışlar önemli ölçüde mevcuttur.
Çok ağır etkilenme düzeyi Kavramsal beceriler genellikle sembolik süreçlerden çok fiziksel dünyayı içermektedir. Birey, öz-bakım, çalışma ve dinlenme/eğlence becerileri için nesneleri amacına uygun bir biçimde kullanabilir. Fiziksel özelliklere göre eşleme ve sıralama gibi belirli görsel-uzamsal becerileri edinilebilir. Bireyin eşlik eden fiziksel ve duyusal bozuklukları varsa, nesneleri amacına uygun bir biçimde kullanma görülemeyebilir.  Birey, konuşma alanında çok sınırlı sembolik iletişim becerisine sahiptir. Basit yönergeleri ve jestleri anlayabilir. Birey, kendi isteklerini ve duygularını önemli ölçüde sözsüz, sembolik olmayan iletişim yoluyla ifade eder. Birey, aile üyeleri, bakımını üstlenen kişiler ve tanıdık kişilerle ilişkiler geliştirir. Jestsel ve duygusal ipuçları yoluyla sosyal etkileşimleri başlatma ve sosyal etkileşimlere yanıt verme becerilerini sergileyebilir. Bireyin eşlik eden fiziksel ve duyusal bozuklukları varsa, birçok sosyal aktivite bu durumdan etkilenebilir. Birey, günlük fiziksel bakım, sağlık ve güvenlik becerilerinin yürütülmesinde başkalarına bağımlıdır, ancak bu becerilerdeki görevlerin bazı adımlarına katılabilir. Ağır fiziksel yetersizlik eşlik etmiyorsa; tabakları masaya taşımak gibi evde bazı günlük işlerde görev alabilir. Yüksek düzeyde sürekli destek ile nesnelerle basit eylemler yapmayı gerektiren bazı mesleki etkinlikleri gerçekleştirebilir. Başkalarının desteğiyle müzik dinlemek, film izlemek, yürüyüşe çıkmak veya su etkinliklerine katılmak gibi dinlenme/eğlence etkinliklerine katılabilir. Eşlik eden fiziksel ve duyusal bozukluklar varsa; ev işlerine, dinlenme/eğlence etkinliklerine ve mesleki faaliyetlere katılmayı engelleyen bir durumdur. Uyumsuz davranışlar önemli ölçüde mevcuttur.